22 Eylül 2021 Çarşamba

Səssizliyin Konspirologiyasını Pozan Qüvvə


 Conspiracy (gizlincə sövdələşmə) yanlış və ya qeyri-qanuni bir şeyi həyata keçirmək üçün insanların öz aralarındakı gizli razılaşması mənasındadır. Bizim dilimizdə konspirologiya və ya sui-qəsd nəzəriyyələri kimi adlandırmalarla tanınır. Konspirologiya özü də fərqli şəkildə təsnifləşdirilir ki, bunlardan sivil, kriminal, siyasi konspirologiya kimi ifadələrə rast gəlirik. Konspirologiya deyərkən məmləkətimizdə əsasən hansısa gizli və böyük qlobal güclər tərəfindən hər şeyin idarə olunması və baş verən / verəcək hər bir hadisənin arxasında mütləq şəkildə bu kimi güclərdən birinin dayandığı anlaşılır. Konspiroloji düşünməyin müəyyən əsaslı tərəfləri olsa da adətən bir çox insanlar asan yol olduğu üçün, yəni bu üsulla bir çox öhdəlik və məsuliyyətini üstündən ata biləcəyi və ya məsuliyyətsizliyinə bu şəkildə bəraət qazana bildiklərinə görə bu yola əl atırlar. Yəni əslində passiv, səssiz, ətalət içində olan kütlələrin, ziyalıların, qurumların düşündüklərinin əksinə konspirologiya sadəcə bizə qarşı hardasa kənarda qlobal şər qüvvələrdən yox, xüsusən həmin bu insanların özündən qaynaqlanır. Belə konspirologiya həqiqətən mövcuddur və bu sui-qəsd səssizliyin konspirologiyasıdır. Səssizliyin konspirologiyası bir şeyin gizli saxlanılması mövzusunda səssizliyə riayət edilməsi barədə ümumi razılığın olmasıdır. İllərdir Azərbaycanda mövcud olan yazıçılar, incəsənət adamları, hüquqşunaslar, müxtəlif ictimai təşkilatlar belə bir konspirologiya ilə bizlərə qarşı səssiz şəkildə sui-qəsd edirlər və inanın ki, mən bunu sui-zənnlə yox, hüsnü-zənnlə ifadə edirəm. Onların bunu etmələri şüurlü və ya şüursuz şəkildə baş verir ki, bununla onlar müəyyən “təhlükə” olaraq damğaladığı və ya çəkindikləri dəyərlərin, fikirlərin, insanların öhdəsindən beləcə ətrafı sükuta qərq edərək səssizliyin konspirologiyası ilə gələcəklərini zənn edirlər. Beləliklə onlar bu növ dəyərlərə, fikirlərə, insanlara, qarşı sanki bir-biri ilə öncədən gizlində pıçıltı (conspiracy) ilə özlərini görməməzliyə vurmağı, ətrafda səssizlik yaratmağı razılaşdırıblar. Bu məsələnin həm də psixoloji tərəfi də var ki, insan komfortunu pozan, ona öhdəliyini göstərən, çılpaq reallığı ifadə edən şeylərə qarşı özünü narahat hiss edir. Bu mövzuya da müəyyən qədər aid edə biləcəyimiz “12 Angry Man” (12 Əsəbi Adam) adlı Sidni Lümetin bir filmi var. Filmdə adam öldürməkdə ittiham olunan bir şəxs barəsində 12 nəfər hakim səsvermə ilə edam olunub-olunmaması qərarını verir. Səsvermə tam səsli baş tutmalıdır, amma 1 əleyhinə səs ortalığı pozur və gedişatdan məlum olur ki, demə yerdə qalan 11 nəfər ya çox tələsib, ya bir insanın ölüb-ölməməsini elə də ciddi məsələ hesab etməyiblər, ya da qərəzləri varmış, halbuki filmin sonunda 12 hakimin hər biri edamın əleyhinə səs verdi, çünki məlum oldu ki, cinayətin bu şəxs tərəfindən törədilməsi ilə bağlı kifayət qədər dəlil yox imiş. Beləcə ortalıqda bir insan həyatı vardı ki, bütün məsələ bir insan həyatına laqeyd yanaşılıb-yanaşılmaması idi. Bir nəfər 11 hakimin təqsirləndirilən şəxsə qarşı səssiz sui-qəsdini “nəyə inanıb-inanmadığımı özüm də bilmirəm, sadəcə müzakirə etmək istəyirəm” ifadəsindəki fikriylə pozmasaydı məsum insan edam edilmişdi. İndi isə məsələ bir nəfərdən yox hər birimizdən gedir və bu konspirologiya qurucuları kənardan yox (ki, kənarda da olsa belə bunun bizim özümüzə aid məsələdə elə bir əhəmiyyəti yoxdur) bizim özümüzün biganəliyimiz, səssizliyimizdən ortaya çıxır. Bizim sui-qəsd iştirakçılarımız ola bilsin ki, bir qismi yaşlı və məqam-mövqe sahibi olduqlarından öz nüfuzlarını itirməkdən, bir qismi başqa cür yaşamağı bilməməzlikdən, adətdən, digəri qərəzdən və s. səbəblərdən  belə bir məhkumiyyətin səssizliyi içində bizləri də məhkum etməyə qol qoyublar. Amma əgər həqiqətən də belə bir konspirologiya varsa bu çox yaxşı xəbərdir. Bu həm də onu göstərir ki, nə qədər təəccüblü olsa da hələ də əməli iş görən, dürüst, ədalətli, kənar heç bir qayğı gözləmədən fədakarlıq edən insanlar var və onlar konkret iş görürlər. Belə bir səssizliyin olması onu göstərir ki, bu insanlar hardasa kənarda, köşədə yox, məhz məsələnin düz mərkəzində dayanıblar və bu səssiz sui-qəsd iştirakçılarının əleyhinə öz əməlləri ilə, işləri ilə şahidlik edirlər. Sui-qəsd iştirakçıları bəzən dözməyib özləri də öz səssizliklərini pozurlar, amma sui-zənnlə... Səssizliyi pozmaqlarındakı məqsəd isə istənilən hərəkətliliyə, dürüstlüyə, görülən əməli işə “etdiklərinizin heç bir mənası yoxdur”, “boş işlərlə məşğul olursuz”, “vaxt öldürürsüz” demək üçündür. Bu insanlar yenə kütlədən olsaydılar necəsə başa düşmək olardı, amma içlərindən elələri çıxır ki, ziyalı, ağsaqqal statuslu adamlardır, cəmiyyətdə müəyyən çəkiləri var. Beləliklə məsələnin başqa bir müsbət tərəfi də odur ki, bu qədər səs-küyün içində elə mövzular, insanlar çıxa bilir ki, ətrafdakı küyü, çal-çağırı bir anlıq da olsa yararaq sükuta qərq edə bilir. Yəni sui-qəsdi onun iştirakçılarının öz əleyhlərinə çevirə bilir. Gizlədilməsi, üstünün örtülməsi üçün ümumi razılıq əldə edilən mövzu isə çox uzaqlarda deyil. Bu sirr bizim gündəlik həyatımızın içində, davranışlarımızda, münasibətimizdə, ünsiyyətimizdə olan bir şeydir. Bu bizi biz edən şeylərdir. Deməli biz ilk əvvəl bizi biz edən şeylərin nə olduğunu və ya həqiqətən belə şeylərin olub-olmamasını anlamağa çalışmalıyıq. Lakin əksəriyyətin etdiyi şey isə bir-birilərini nələrdəsə mühakimə etməkdir, halbuki günlük həyatımızdakı bütün əməllərimizin bizə aid olmasının zəmanətini verə bilmirik. Yaşadığımız həyatı, gördüyümüz işləri heç nəyin fərqinə varmadan kortəbii şəkildə yamsılayaraq edirik. Bu baxımdan məsələnin mahiyyəti ilə bağlı həyatını dürüst, səmimi yaşamağa çalışan və əməli iş görən insanlara qarşı ətrafda yaranmış belə ağır ətalətin səbəbini çox uzaqlarda axtarmağa ehtiyac yoxdur.


Filmlərdə Təhrif olunan Milli və Dini Həqiqətlər.

 Mərhum mütəfəkkir Heydər Camal çıxışlarının birində filmlərdə "namaz" səhnəsinin əsasən təhrif edilərək verilməsi faktına binaən dünyada keçərli liturgiyanın hakim nizam üçün necə qorxulu bir şey olduğu barədə bir fikir bildirmişdi. Bu fikri dinlədiyim anda sanki əvvəl də bildiyim, lakin ifadə edə bilmədiyim bir həqiqəti eşitmiş oldum. Lakin mən sadəcə dini məsələdə qlobal film industriyasında yox, yerli tarixi filmlərdə də milli kimliyimizlə bağlı bir çox tarixi həqiqətlərin necə təhrif edildiyi faktını ortaya qoymaq istəyirəm. Belə ki, dünyadakı kinoların istisnasız hər birində (istər bu hansısa "Rembo"nun müsəlman coğrafiyasında "qəhrəmanlıq" etdiyi bayağı bir  Hollywood filmi olsun, istərsə də hansısa keyfiyyətli film fərq etmir) "namaz" bir ibadət şəkli olaraq təhrif edilərək verilir. Ya qiyam, rüku, səcdə, təşəhhüd və salamların yeri qatmaqarışıq verilir, ya sözlərdə nəsə dəyişiklik olur, ya da ki, ibadətin bir qismi edilmir və yaxud yarımçıq edilir. Milli kimliyimizlə bağlı tarixi filmlərdən isə "İşarəni Dənizdən Gözləyin", "Звёзды не гаснут" (Ulduzlar Sönmür) və s. kimi yerli-milli bolşevik və ya müasir dövrə aid filmlərdə namaz ibadəti ilə bağlı, Quranla bağlı və cümhuriyyət dövrünün bayrağı, elitası və s. ilə bağlı simvolikada da belə ciddi təhriflərə yol verilib. Şəxsən mənim üçün bunun qəsd olması şübhəsizdir. Xüsusən 3 rəngli bayrağın rənglərinin qatmaqarışıq verilməsi və yaxud hilal və ulduzun verilməməsi kimi məqamlar xüsusi diqqət çəkir. Rusiya və Osmanlı imperiyalarının 1877-78-ci illər müharibəsi ilə əlaqəli "Герои Шипки" (Şıpka Qəhrəmanları) filmində osmanlı-türk əsgərinin əlində hələ mövcud olmayan Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) bayrağının filmə düşməsi də maraqlı faktdır.


   "Герои Шипки" (Şıpka Qəhrəmanları) filmində bayraq səhnəsi.


"Ulduzlar Sönmür" filmində isə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağının göründüyü səhnə də bayrağın təhrifi baxımdan maraqlıdır. Eyni adlı filmdə Nəsib bəy Yusifbəylinin, Hacı Zeynəlabdin Tağıyevin və digər Cümhuriyyət elitasının obrazları ifrat şişirdilmiş və fiziki görünüş baxımından (köklük, arıqlıq, üz quruluşu və s.) aşırı uyğunsuz və təhrif edilmiş, karikaturalaşdırılmış şəkildə verilsə də (məs: Nəsib bəy arıq olduğu halda kök, Hacı qismən kök olduğu halda arıq və s.) bolşevik obrazları ölçülü-biçili və standart, mədəni, təhsilli, fiziki quruluş cəhətdən də normal verilmişdir.

"Ulduzlar Sönmür" filmində təhrif olunmuş bayraq.
 Filmin bir səhnəsində isə məscidə ibadət vaxtı daxil olan adamlar təsvir olunur ki, həmin vaxtı icra olunan namaz ibadəti yarı-yarımçıq, təhrif olunmuş şəkildə verilir. Filmdə diqqətimi çəkən digər məqam isə Nəriman Nərimanovun dilindən Quran haqqında güya Quranda yerin öküzün üstündə durması haqqında həqiqətə uyğun olmayan uydurma fikrin yer almasıdır. Quranda belə fikir olmadığı halda belə bir fikri filmdə vermələri də qəribədir. İnsan obrazlarının karikaturalaşdırılması, simvolikanın təhrifi kimi bənzər məqamlar "İşarəni Dənizdən Gözləyin", "Əli və Nino" kimi digər filmlərdə də görmək mümkündür. Bu nədir? Qəsddir, yoxsa təbii olaraq özünə yad və düşmən ideologiya haqqında təhrif edilmiş təsəvvürlərin mövcud olmasıdır? Bəlkə, bəzi iddialarda deyilən kimi rejissorun sovet "senzuralar dövrü"ndə bizə bayrağımızı təbliğ etmək cəhdidir? Sonuncu fikir mənə əsassız görünür. Çünki rejissor "subliminal mesaj" vermək istəsəydi bunu təhrif etmədən edərdi. Bir şeyi təhrif edərək təbliğ etməkdənsə onu heç göstərməməklə daha böyük yaxşılıq edə bilərsən. Ədalət naminə deyim ki, sadəcə "bolşevik" yox, anqlo-sakson tərz müasir "burjua"  filmlərimizdə də həqiqətə uyğun olmayan məqamlar tapmaq mümkündür. Bir misal verməli olsam 100 illiklə əlaqədar "Son İclas" filmində M.Ə. Rəsulzadə obrazı yüngül desəm həddən ziyadə "yersiz" verilib. Ümumiyyətlə insanın bayağı burjua yoxsa bayağı bolşevik seçimi qarşısında qalması faciəli məqamdır. Bir şeyin təhrif edilərək mübaliğəli şəkildə göstərilməsi və ya reallığın insana bu şəkildə görünməsi zatən insani faktordur. Yəni insan reallığı məhz təhrif edərək həzm edir. "Təhrif" məsələsi dini mətnlərin təhrifinə kimi gedib çıxan, qınanılan və modern insan həyatında, - indi - filmlərə də sirayət edən qəribə bir fenomendir. Filmlərdə təhrif özlüyündə "görüntü oynama"ları hesabına, incəliklə işlənərək baş tutan bir şeydir. Həqiqət özlüyündə dəhşətli dərəcədə şiddətli bir qüvvəyə malikdir. İnsanların həqiqi olandan uzaq tutulması həm də həqiqətlərin təhrif edilərək eybəcər şəkildə verilməsi hesabına baş tutur ki, sadəcə həqiqi olandan uzaq düşən kəslər belə bir qabalığa qadir ola bilərlər. Belə məqamlar isə həqiqətlərə qarşı həssaslığı olan kəslərin gözündən qaçmır.

21 Eylül 2021 Salı

Olan və Olmalı olan

 "İctimai Müqavilə"nin altından imza atan istisnasız hər kəsin haqqı "təşkilatlanmış elitalar" tərəfindən sui-qəsdlə aldadılaraq birtərəfli şəkildə həmişə pozulub və bundan sonra da pozulması tarixi bir zərurətə çevrilib. Yaşadığımız həyatın reallıqlarına, yəni var olana görə davranaraq mövcud şərtlərə uyğunlaşan və hakim paradiqmaya inteqrasiya etməyə meyilli olan kəslərin hər biri nəticədə aldadılmış vəziyyətdə qal(ıb)acaq. Sadəcə yaşadığımız reallığın təsvirində insanların "Sizif əməyi" çəkərək siyasi mübarizəyə girişməsinin əsl səbəbi onların zehinlərində qurduğu utopik "olmalı olan" bir halın mümkünlüyünə və mövcud halların ən əlverişlisinin məhz bu hal olduğuna özlərini əmin etməkləridir. Mövcud vəziyyətdən narazılığın kökündə duran əsl səbəb hər şeyin olmalı olan kimi olmayıb indiki ən kobud reallığı ilə təzahür etməsindən doğur. Bəzilərimiz bu reallığın kobudluğunu qəbul edib susqun şəkildə həyatı yola verir, yəni bu reallığın çarxına çevrilirik (dolayısı ilə özümüz də kobudlaşırıq); bəzilərimiz "olmalı olan" hansısa "yaxşı" üçün Sizif mübarizəsi aparırıq; digərimiz isə zatən hazırki reallığı ayaqda saxlayan həmin kobud dayağın özüyük. Yaxşı, bəs bu reallığın kobudluğunun və insanların daima onları əhatələyən bu reallıq tərəfindən aldadılmasının səbəbi nədir? Burada çevrədən özünə qarşı olan və ya ola biləcək bir ədalətsizlik, haqqsızlıq hissi mühüm rol oynayır. Çevrə tərəfindən udulmaq baxımından ən plastik və zəif varlıq olan insanın bu pozuntuya təşkilatlanmış bir güc kimi müqavimət göstərəcək bəsirəti, tarixi şansı çox nadirən gətirir. Belə bir şansı qaçıran və ətalət içində itaət edən insan kütlələri təşkilatlanmış elitaların birtərəfli qaydada bu müqaviləni daimi redaktəyə məruz qoymasına və hətta bir müddətdən sonra özünün etdiyi bu redaktəyə yenə özünün sadiq qalmamasına dözməli olur. Yəni istənilən halda belə bir müqavilənin mövcudluğu fikrinin özü fiksiyadır və kobud reallıq, dominant olan hegemon gücün daima təşkilatlanmış şəkildə hadisələri nəzarətdə saxlamaq hərisliyi, bunu bizə göstərir. Yəni, nəticədə, olana görə davrananlar çevrəyə adaptasiya baxımından seçilən yırtıcılar; olmalı olanı tələb edənlər isə daima olanın başında olanlar tərəfindən birtərəfli qaydada aldadılan məzlumlar olmağa məhkumdurlar. Sadəcə özlərinə qarşı hansısa təhlükə hiss etdikləri məqamlarda elitaların hansısa ədalət çərçivəsinə çəkilməyə qismən məcbur edilməsi mümkün olur. Bunun üçün də zəncirlərindən başqa itirməyə heç nəyi olmayan insan kütlələrinin instinktiv Haqq mübarizəsi əqli və güc müstəvisində təşkilatlanmış şəkildə özünü büruzə verməyincə üzərimizdə dolaşan bəlaların ardı arası kəsilməyəcək.

20 Eylül 2021 Pazartesi

Tərcümələrim

            Bu kitabları sadəcə tərcümə baxımından yox, həmçinin özüm üçün ifadə etdikləri məna baxımından vacib  hesab edirəm. Bu baxımdan tərcümələr ilə tanış olmuş oxucular tərcümə etdiyim bu kitablar haqqında fikirlərini yazmaqdan, tənqid və təkliflər verməkdən (turalosmanto9@gmail.com) çəkinməsinlər.

 


 Heydər Camal  "Oriyentasiya - Şimal"

“Oriyentasiya-Şimal”ı onun daxili sistemini anlamadan çox vaxt poema kimi qəbul edirlər. Əslində, bu, metot barədə özünəməxsus muhakimədir. Həqiqi teologiyanın başlıca məqsədi, sayəsində ekzistensial təcrübədə də eyni fərqləndirmənin baş tuta bildiyi “daxili” və “xarici” olanın qəti fərqləndirilməsinin intellektual metodunu yaratmaqdır. “Daxili” və “xarici” arasında furqan həyata keçirilmədiyi müddətdə  həqiqi monoteizm və daxili azadlıq yoxdur.


Sören Kyerkeqor   "Qorxu və Titrəmə"

    Sören Obyu Kyerkeqor (1813-1855) danimarkalı filosof, teoloq və şairdir. Ekzistensializmin ilk təmsilçisi olaraq qəbul edilən Kyerkeqor, metafora, ironiya və məsəllərin özünəməxsus diliylə əxlaq, mənəviyyat, psixologiya, din fəlsəfəsi və başqa mövzularda tənqidi mətnlər yazmışdır. Öz yanaşmasında insan mövcudiyyətini 3mərhələyə ayıraraq, individualist fəlsəfəsini inşa etmişdir. Klassik alman idealist filosoflarını, xüsusilə Hegeli rasionalist və sistematik fəlsəfi baxışlarına görə tənqid etmişdir. "Qorxu və Titrəmə" adlı bu kitabı 1843-cü ildə İohannes de Silentio təxəllüsü ilə çap edilmişdir.



Vilhelm Reyx   "Dinlə, Kiçik Adam"

    Vilhelm Reyx (1897-1957) görkəmli Avstriya-Amerikan psixoloqudur. Ziqmund Freydin tələbəsi olmuşdur, Avropa psixoanaliz məktəbinin əsasını qoyanlardan biridir. 
    "DİNLƏ, KİÇİK ADAM" adlı bu kitab elmi bir əsər deyil, oxucu ilə səmimi söhbətdir. 1946-cı ildə akademik dairələr üçün yazılmış bu kitabı, müəllif geniş kütlə üçün çap etdirmək niyyəti olmamışdır. Bu sadəcə olaraq bir naturalist alimin və həkimin uzun illər boyunca araşdırmaqda olduğu "kiçik adam"la bağlı öz daxilindəki qarmaşıq fikirləri sistemləşdirmək cəhdi olmuşdur.





Aqnes Heller   "Kantın Siyasət Fəlsəfəsində Azadlıq və Xoşbəxtlik"
Quyu Jurnalı; 4-cü "Bazar" sayı. (Məqalə)

    Xoşbəxtlik həm Kant üçün, həm də bilinən ifadəylə "küçədəki insan" üçün arzularımızın doyumundan, hədəflərimizi reallaşdırmaqdan, mənfəətlərimizi güdərkən uğura nail olmaqdan ibarətdir. Kantın bir filosof olaraq bu mövzuda etdiyi dəyişiklik isə onun bu qatı görüşündən bəslənir: xoşbəxtlik əldə etmək ruh tutmaq kimidir. Ən güclü 3 motivasiyanın, yəni şöhrət, iqtidar və zənginlik ehtirasının istiqamətləndirməsi halında insanlar əsla doyuma çatmayacaqlar. Nə qədər çox xoşbəxtlik həsrəti çəksək bir o qədər xoşbəxtlik bizdən uzaqlaşır."


6 Kasım 2015 Cuma

Azərbaycan insanının kimlik məsələsi.

Bizim tarixi, dini, elmi, geopolitik, fikri, sosioloji və başqa məsələlərdə bir bütöv olaraq kimliyimiz barədə çoxlu fikirlər səslənir. Amma bəzən mənə elə gəlir ki, səslənən fikirlər daha çox təfərrüatlarla bağlıdır və əsas məsələni görməzdən gəlməyimiz ilə nəticələnir. Əsas məsələ deyərkən bizim hazırki coğrafiyamızda keçmişdən bəri yaşayanların vahid bir kimliyinin mahiyyətində duran dəyərləri və müəyyən tarixi zaman kontekstində bu dəyərlərin bir kimlik olaraq bizdə sabitlənməsini nəzərdə tuturam. Bu əsas məsələnin nə olduğunu müəyyənləşdirmədən və bunu mərkəzə qoymadan təfərrüatlar üzərindən kimliyimiz barədə səslənən bütün fikirlər hazırki dünyada digər qlobal və mahiyyətindən xəbərsiz olduğumuz fikirlərin, məfhumların uzantısına, əlavəsinə çevrilməkdən və bizim də kor-koranə, hissi şəkildə bilmədiyimiz bir oyunun parçası olmağımızdan başqa heç nəyə yaramayacaq.

Müəyyən coğrafiyada yaşayan və bəlli tarixi mədəniyyətə, adət-ənənəyə, dilə, dini anlayışa, dəyərlərə sahib olduğumuz fərz edilən bizlərin kimliyini aydınlaşdırmadan öncə hazırki dünya insanının hansı dəyərlərə görə yaşadığını bilməliyik. Amma bu ayrıca və çox uzun mövzu olduğuna görə bunun üzərində çox dura bilməsəm də qısa şəkildə belə deyə bilərəm ki, 20-ci əsrdə baş verən 1-ci və 2-ci dünya müharibələrindən və soyuq müharibədən qalib çıxanların hakim etdiyi dəyərlərin şəkilləndirdiyi yeni dünya nizamının (New World Order) insanlarıyıq. Qloballaşma deyilən anlayış özündə azad bazar iqtisadiyyatı, demokratiya və insan haqqları kimi təməl məsələləri birləşdirərək bütün dünyada vahid bir dəyərlər sistemini hakim etməklə televiziyalarda, radiolarda gördüyümüz müəyyən insan tipini formalaşdırıb və hazırki dünya insanının dəyərləri dediyimiz bu dəyərlərin kənarında hələ ki, heç bir mənəvi, iqtisadi, elmi, fikri alternativ güc görünmür. Kapitalizm sisteminin qitə avropasında təməllərinin qoyulmasından sonra bu sistemin tarix içində müxtəlif dövrlərdə mərkəzi dəyişərək müəyyən dövrdə  Britaniyaya köçmüş və hazırda isə bunun ABŞ-da olmasının şahidiyik. Sözsüz ki, hazırda dünyaya hakim olan dəyərlərin keçdiyi müəyyən tarixi yol var və əlbəttə ki, bunun fəlsəfi təməlləri də tarix içərisində müxtəlif filosoflar tərəfindən formalaşdırılıb. Hazırki dünyanın mənzərəsinin əsasən maddi-iqtisadi dəyərlər əsasında formalaşdığını nəzərə alaraq bizim millət olma yoluna düşmüş bir xalq olaraq beynəlxalq münasibətlərdəki tarixi rolumuzu və qlobal dəyərlər qarşısındakı mövqeyimizi anlamağımız lazımdır. Bunu anlamağımız üçün 1918-ci ildə 1-ci dünya müharibəsinin bitməsi və ənənəvi dünyanın faktiki olaraq tarix səhnəsindən silinməsindən sonra ortaya ənənəvi dünyanın bir təmsilçisi kimi görünən Osmanlının hərbi dəstəyi - Nuru Paşanın komandanlığında Qafqaz İslam Ordusunun yerli müsəlman fəalların İstiqlaliyyət Bəyannaməsi ilə elan etdiyi Cümhuriyyətin torpaqlarının bir qism qeyri-millətlərin təcavüzündən azad edilməsini yəni xalqımızın ontologiyasını, varlıq səbəbini dərk etməyimiz gərəkdir. Beləliklə 10-11-ci əsrlərdə Cənubi Qafqaz  müsəlmanlarına olan Bizans, erməni və gürcü feodallarının real təhlükəsini və həmçinin ön asiyaya olan səlib yürüşlərini dəf edərək Kitabi Dədə Qorqudun dilində desək "qara donlu kafirləri" məğlub edən səlcuqlu oğuz-türklərinin tarixi rolu yenidən təkrarlandı və bu dəfə türk ordusu Cənubi Qafqazı qeyri-millətlərdən (daşnaq erməniləri, bolşevik qüvvələri, ingilis-antanta təhlükəsi və s.) gələn  soyqırım, işğal, parçalanma kimi təhlükələrinin qarşısını təqribən bir minillik fasilədən sonra yenidən aldı. Bəlkə də bütün bunlar mənim şəxsi təxəyyülümün məhsulu kimi görünə bilər, amma tarixin bir belə oxşarlıqda təkrarlanması şəxsən mənim üçün diqqətə layiqdir. 20-ci əsrin əvvəllərində peyda olan yeni millətlər cəmiyyətində varlığımızı təsdiqləyə bildik ki, bundan sonrakı görəvimiz yeni yaranmış modern şərtlərdə mədəni, elmi, fikri səviyyədə tarixi bir fəaliyyət göstərmək olmalıydı. Düşünürəm ki, ani bir müddətdə sıçrayış edərək varlığımızı təsbit etməyimiz öz davamlılığını 100 il ərzində formal olaraq göstərdi və əldə etdiyimiz yoxdan bir varlığımızın mahiyyətində yatan kimliyimizi bizə unutduraraq bizi yaşatdılar. Halbuki əsas qayəmiz qazandığımız və az da olsa qoruyub saxlaya bildiyimiz kimliyimiz üzərindən fikir, elm, ədəbiyyat, tarix inşa etmək olmalıydı. Bütün bu müddət ərzində biz dünyada baş verən hadisələrin kortəbii iştirakçısı olmuşduq və hətta 2-ci dünya müharibəsi də heç bir şəkildə bizə aidiyyatı olmayan bir davaydı. 

 Yer üzündə baş verən bütün bu hadisələr fonunda bizim kimliyimizin nə olduğu məsələsi artıq bizim üçün çoxdan bəlli olmalıydı və indi biz tam başqa mövzuları danışmalıydıq. Əlbəttə fərdiyyətçilik, humanizm, dünyəvilik kimi fikirlər ilk baxışdan hər birimizin insan olduğu fikrindən irəli gələrək kimlik məsələsinin heç bir məna ifadə etmədiyini bizə deyə bilər. Ancaq yaşadığımız dünyada tarix içində ifadə etdiyimiz mənanı anlamağımız birbaşa kimliyimizi anlamağımız ilə əlaqədardır. Kimliyi sırf tarixdə baş verən siyasi hadisələrlə məhdudlaşdırmaq doğru olmazdı, amma o məsələ də bəllidir ki, dini həyatın, ədəbi, elmi, fikri nümunələrinin yaratdığı insan həmçinin tarixdə baş verən siyasi hadisələri yaradan insandır və bu insan tarix yazır.

Albaniya, Şirvanşahlar, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Qacarlar və s bizim tariximizin ənənəvi hissəsidir və bizim kimliyimizdə sırf mədəniyyət səviyyəsində yaşayır. Səlcuqların bu torpaqlara olan real təhlükələri dəf etdiklərindən sonra bu torpaqlarda yaranan dövlətlər, elmi əsərlər, ədəbiyyat nümunələri və başqa işlər hazırda bizim muzeylərdə, simvolikada, danışdığımız lisanda, tarixi filmlərdə, zehniyyətimizdə (mentalitetdə) yaşadaraq məhdudlaşacağımız bir estetik mədəniyyət kimi qalır və bütün bunlar bizim həyat tərzimizdə, hazırda yaşadığımız dünyanın şərtlərində, fərdi həyatımızın yolunda heç bir fəal təsir göstərə bilməyəcək tarixdir. Bütün bunlar indi nə fərd olaraq nə də xalq olaraq bizə bələdçilik edə bilmir və sadəcə mədəni nümunə kimi hazirki həyat tərzimizin bir ünsürünə çevrilə biləcək haldadır. Buna görə də 1918-ci ilə qədər olan tarix kimliyimizin muzey, xoş xatirə hissəsinə daxildir. Bəs bizim hazırki vəziyyətimizi ifadə edəcək kimliyimiz nədir? Mən bunun cavabını İstiqlaliyyət Bəyannaməsində tapıram. Hələ Məhəmmədəmin Rəsulzadə özünün Əsrimizin Siyavuşu əsərində 1-ci dünya müharibəsindən sonra ortaya çıxmış Azərbaycanı İran və Turan mədəniyyətləri kontekstində qiymətləndirərək mədəniyyət olaraq uzun zaman iranın tərkib hissəsi olduğumuzu, ancaq tarixi kimlik olaraq türk kimliyini əldə etdiyimizi bildirmişdir.  Əgər keçmiş zamanda biz min ildən bir təkrarlanan və dünya tarixinin istiqamətini dəyişən bir hadisə görürüksə 1-ci dünya müharibəsindən bəri bu fasilə 100 illikdir. İstiqlaliyyət Bəyannaməsi tarix səhnəsindən silinmiş ənənəvi mədəniyyətimizin yox, hazırda özümüzü ifadə edə biləcəyimiz mövcudluğumuzun (exsistensiya) ifadəçisi olaraq kimliyimizin açarıdır. Əhməd bəy Ağaoğlu, M. Rəsulzadə, Üzeyr bəy Hacıbəyli, Mirzə Cəlil və başqa mütəfəkkirlər hazırki modern dünyanın şərtlərində fikir olaraq bizə bələdçilik edən ziyalılar olmuşdur və bu ziyalılar da insanımızın şəxsiyyət olaraq yetişməsində mövqe bəyan etmişlər.



  İstiqlaliyyət Bəyannaməsindəki bir çox məsələlərin dərin qatda bizə nə dediyini anlamağımız üçün bəzi nümunələri çəkmək istəyirəm. Ancaq öncə onu bildirim ki, bu bəyannamə olmamışdan əvvəl biz Zaqafqaziya Cümhuriyyətində təmsil olunan 3 millətdən biri olmuşuq. Diqqət çəkən məqam odur ki, bu millətlər gürcü, erməni və müsəlman millətləridir. Yəni cənubi qafqaz müsəlmanlarının millət olaraq adı elə müsəlman millətidir. Bunu anlaya bilməyimiz üçün tarixdə daha əvvələ getmək lazımdır. Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra İran müsəlmanlarının millətlərinə aid olan İran türklərinin bir qismi yəni cənubi qafqaz müsəlmanlarının (türkmanların) talelərini İran müsəlmanlarından ayıraraq Rusiya millətlər cəmiyyətində Rusiya müsəlmanları və Qafqaz müsəlmanları qrupuna daxil olduq və bütün bu müddət ərzində burda yaşayanları tatarlar, müsəlmanlar və başqa adlarla adlandırdılar. Biz İran mədəniyyətinin parçası olduqda və türklərin İrana hamiyyəti baxımından da özümüzü yad hiss etmədiyimizdən kimliyimizlə bağlı heç bir dərin problem yaşanmamışdı. Ancaq imperialist siyasət adətən işğal etdiyi xalqlara qarşı assimilya siyasəti yürütdüyünə görə Çar Rusiyası zamanı erməni, rus, alman və digər köçlərdən əlavə cənubi qafqaz müsəlmanlarını adlandırmaqda da fərqləndirmələr qoymuşlar və tez-tez dəyişən ərazi vahidləri də düşünürəm ki, "parçala və hökm sür" siyasətinin bir parçasıdır. Buna görə Çar imperiyası dağıldığı bir mühitdə cənubi qafqazda müsəlman milləti olduğu halda Yelizavetpol, Bakı, İrəvan kimi parçalar var idi və daşnaq, bolşevik, ingilis, gürcü və s. qüvvələr yəni yerli aftaxton müsəlmanlardan başqa bütün köç etmiş və ya istila üçün gəlmiş qeyri-millətlər hökm sürürdü. İran mədəniyyətindən ayrılandan sonra yerli müsəlmanların vəziyyəti isə beləydi ki, yaşadığı torpaqlara nə özü sahib çıxa bilirdi nə də ki, qeyri-millətlərin hakimiyyəti altında sülh içində yaşamaqlarına imkan yox idi. Belə bir vəziyyətdə ya bu torpaqlarda vahid müsəlman milləti yoxdu və burda müsəlmanlar arasında da müxtəlif məzhəblər, etniklər. baxışlar var və həmçinin müsəlman olmayanlar da var ki, burda vahid dövlətin yaranmasına mane olur deyib, imperializmin siyasətinin yemi olmalıydıq və yaxud da əksini isbat etməliydik. Bu baxımdan İstiqlaliyyət bəyannaməsinin hər bir cümləsi və həmçinin Qafqaz İslam Ordusunun şəhadəti tarixi kimliyimizin yenidən təsbiti nöqteyi nəzərindən əvəzsizdir. Bizans, erməni, gürcü və səlib yürüşləri olduğu dövrlərdə də bu ərazilərdə müsəlmanlar yaşayırdı. Bunu tarixçilər daha yaxşı bilər, amma həmçinin etnik olaraq da türkman, irandilli və qafqazdilli tayfalar da yəqin ki burda vardı. Amma məncə Səlcuqların etdiyi "türklərin buraya köç etməsi" məsələsindən daha çox bölgə üzərindəki pərəm-pərəmliyi vahid bir platformada birləşdirməsi və daha sonra Bizansa qalib gələrək anadolu torpaqlarına çatmasıyla dünyanın tarixini istiqamətləndirəcək bir vəziyyəti yaratmasıydı. Demək olar ki, eyni şey təkrarlandı.

 
  Cənubi-şərqi qafqazdan ibarət müsəlmanların yaşadığı ərazi tarix boyu müxtəlif etniklərin, məzhəblərin, irqlərin, dinlərin məskəni olub, amma sadəcə türklərin vətəni halına gəlib. Türklük deyərkən qanla, genlə bağlı hansısa etnik milləti nəzərdə tutmuram və burda anladığım şey xüsusi bir tarixi roldur. Şair İsmət Özəlin türklüyə verdiyi təriflərdən birinin daha çox uyğun olduğunu güman edirəm. Belə ki, İsmət Özəlin bir fikrinə görə "Dünyanın leş olduğu və onu ancaq köpəklərin yeyəcəyini anlamaq üçün türk olmaq lazımdır" Fərqindəyəm ki, bu tərif mücərrəd və bəlkə şairanə səslənir, amma türklüyün etnik bir məsələdən çox milli kimlik məsələsi olduğunu ifadə etmək üçün bu misalı çəkmək istədim. Yəni xalq olaraq biz etnik tərkibcə türkman, talış, tat, ləzgi, xınalıqlı və s. ola bilərik, məzhəb olaraq cəfəri, şafi, hənəfi və s. ola bilərik amma ümumi milli kimlik olaraq 1918-ci ildən bəri türk milli kimliyini xalq olaraq isə azərbaycanlı kimliyini qəbul etmişik. Etnik kimlik sırf mədəni hadisə olub xalqı təşkil edən bir şeydir və bunun çox olması, rəngarəngliyi həmin xalqın mədəni zənginliyini də ifadə edə bilər, amma milli kimlik fərqli məsələdir. Tat, talış, türkman, ləzgi, avar, kürd, udin, gürcü, rus, erməni və başqaları azərbaycanlı xalqını təşkil edir, amma bunlar arasında müsəlman millətinə aid olanlar türk milli kimliyində özünü ifadə edib. Yəni azərbaycanlı dinindən, məzhəbindən, etnik tərkibindən, irqindən asılı olmayaraq vətəndaşlıqla bağlı olan bütün azərbaycanlılardır, amma türk milləti isə məhz 1918-ci ildən indiki milli identikliyimizi, tarix səhnəsindəki kimliyimizi, həyat qarşısındakı mövqeyimizi təsbit edən bir kimlikdir. Göründüyü kimi Suriyada, İraqda (Mosul, Kərkük) yaşayan türkmanlar kimi biz də türkmanıq. Onlar necə azərbaycan dilində danışırsa biz də eləcə türkman dilində danışırıq, amma millilik olaraq türklük tarixi bir mahiyyət daşıyır. Bu baxımdan etnik kimliyindən, irqindən asılı olmayaraq həyat qarşısında müəyyən tarixi rolu üzərinə götürmüş insanın türk olmasında heç bir qeyri-adilik yoxdur.

   Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğunu bəyan edən sənəd olan "İstiqlaliyyət Bəyannaməsi"nin mətni (teksti) və o mətni ortaya çıxaran dəyərlər, hadisələr, ardıcıllıqlar, tarixi gedişat, sözlər və başqa şeylərin hörgüsü yəni konteksti barədə fikrimi izah etməyə çalışacam.

"Buna binaən arai-ümumiyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurai milliyyeyi-islamiyyəsi"

Bu ifadədə biz ümumun (xalqın) rəyi ilə intixab (seçilən) olunan Şurayi milliyyeyi-islamiyyədən bəhs olunduğunu görürük. Zaqafqaziya Qoşma Cumhuriyyətində 3 millətdən biri olan müsəlmanları təmsil edən müsəlman fraksiyasının varisliyinin Şurayi milliyyeyi-islamiyyə olduğu bəlli olur. Yəni burda demokratik üsul-idarə ilə seçilən müsəlman millətinin seçdiyi müsəlman hakimiyyətdən bəhs edilir. Amma burda müsəlman deyiləndə bir çox məqam aydın olmur. Çünki 1-ci dünya müharibəsi sonrasında müsəlmanların yaşadığı əksər ərazilər müstəmləkə və ya yarımmüstəmləkə vəziyyətində olduğundan özümüzü fərqli müstəqil kimliklə ifadə edəcəyimiz bu bəyyannamədə göstərilən və sonrasında qəbul etdiyimiz bayraqla da təsbit olunan millilik türk milli kimliyidir.

  1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlqi hakimiyyət həqqinə malik olduğu kibi, Cənubi və Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan dəxi kamil-əl-hüquq müstəqil bir dövlətdir.
  2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkli-idarəsi Xalq Cümhuriyyəti olaraq təqərrür ediyor.
  3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlər və bilxassə, həmcivar olduğu millət və dövlətlərlə münasibəti-həsənə təsisinə əzm ediyor.
  4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti millət, məzhəb, sinif, silk və cins fərqi gözləmədən qələmrovunda yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin eylər.
  5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisi daxilində yaşayan bilcümlə millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün geniş meydan buraxır.
  6. Məclisi-Müəssisan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arai-ümumiyyə ilə intixab olunmuş şurayi-milliyəyə qarşı məsul hökuməti-müvəqqəti durur".
  7. Həsən bəy Ağayev, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacınski, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Cavad Məlik-Yeqanov, Mustafa Mahmudov.

Bu bəndlərdə də beynəlxalq münasibətlərdə və daxili məsələlərdə azərbaycan xalqının mövqeyi bəyan edilib.

  Son zamanlarda kimliyimizlə bağlı olan müzakirələrdə özümüzü azərbaycanlı, azəri, azərbaycan türkü və ya başqa necə adlandırılacağımız mübahisə doğurur. Milli mənəvi dəyərlər xüsusunda həm azərbaycanlılığımız, həm də türk milli kimliyimiz İstiqlaliyyət bəyannaməsində təsbit olunub. Düşünürəm ki, həm tarix içində müxtəlif dövrlərdə həm də bu günə qədər bu torpaqlarda qafqazdilli, irandilli və türkdilli (türkman) tayfalar yaşamışdır. Eyni zamanda bu torpaqlarda ilkin xristyanlığı, islamı həmçinin müxtəlif zamanlarda müxtəlif məzhəbləri yaşamışıq. Bütün bunlar zənnimcə bizim azərbaycanlılığımızdır. Amma məsələ tarix səhnəsindən yox olma, parçalanma, qeyri-millətlərin və ya "qara donlu kafirlərin" başımıza müsəllət olması olanda burda yaşayanlar bu torpaqların üzərində özlərini türk milli kimliyində ifadə etmişlər.


    Tural Osman