Psixoloji Və Əxlaqi Bir Problem Olaraq İtaətsizlik - Erich Fromm

     Yüz illərdən bəri krallar, rahiblər, feodal bəylər, sənaye patronları və ana-atalar itaətin bir ləyaqət və itaətsizliyin də pis bir xarakter olduğunda israr edib durmuşlar. Fərqli bir baxış açısı ortaya qoymaq üçün, bu vəziyyətin qarşısına bu ifadəni qoyaq: İnsanlıq tarixi, bir itaətsizlik hərəkəti ilə başladı və bir itaət hərəkəti ilə sona çatdırılacağı heç də ehtimaldan kənar deyil.

    İbranî və Yunan əfsanələrinə görə insanlıq tarixi bir itaətsizlik hərəkəti ilə başladı. Adəm ilə Həvva, Aden cənnətində yaşadıqları zaman təbiyətin parçasıydılar; onunla uyğunluq halındaydılar, ancaq onu aşaraq fövqüne(üstünə) keçə bilmədilər. Onların təbiətin içində təşəkkül etmələri, ceninin ana bətnində təşəkkülü kimiydi. İnsandılar, amma eyni zamanda hələ insan deyildilər. Nə vaxtki bir buyruğa qarşı gəldilər, hər şey dəyişdi. Torpaq və ana ilə əlaqəni qoparıb, göbək əlaqəsini kəsməklə, insan insandan öncəki uyğunluqdan sıyrıldı və azadlıq ilə azadlığa ilk addımı ata bildi. Boyun əyməmək hərəkəti Adəm ilə Həvva'nı azad etdi və gözlərini açdı. Bir-birlərini bir yad olaraq və özləri xaricindəki dünyanı da yad, hətdâ düşmən olaraq dərk etdilər. İtaətsizlik hərəkətləri, təbiət ilə ilkin əlaqələrini qopardı və onları ayrı fərdlər halına gətirdi. "İlk günah", insanı pozmaq bir qırağa dursun, onu azad etdi və tarixin başlanğıcı oldu. Öz qabiliyyətlərinə güvənmək və tamamiylə insan olmağı öyrənmək üçün, insan Aden Cənnəti'ni terk etmək məcburiyyətindəydi.

    Peyğəmbərlər, qurtarıcılıq üzərinə qurulmuş olan anlayışlarında, insanın itaət etməməkdə haqqlı olduğu, "günah"ından ötrü yozlaşmadığı, tərsinə insanın öncəki uyğunluğunun maniyəsindən qurtulduğu fikrini təsdiq etdilər. Peyğəmbərlərə görə, tarix "bəşər"in "insan"laşdığı məkândır; yeni səhifələr açıldıqca, özü, həmcinsləri və təbiət ilə arasında yeni bir uyğunluq yaratana qədər, anlama və sevmə bacarıqlarını inkişaf etdirir. Bu yeni ahəng Xristiyan ilahiyyatında "günlərin sonu" kimi tərif alır və tarixin məhz bu dövrlərində, insanla insan arasında və insanla təbiət arasında sülh var. Bu, insanın özü tərəfindən yaratılmış və yalnız onun yarata biləcəyi "yeni" bir cənnətdir. Çünki "köhnə" cənnəti itaətsizliyi nəticəsində tərk etməyə məcbur edilən odur.

   İbrani əfsanəsindəki Adəm'lə Həvva hekayəsi kimi, Promete'ylə əlaqəli olan Yunan əfsanəsi də bütün insan sivilizasiyasının bir itaətsizlik hərəkətinin üstündə təməlləndirir. Promete, atəşi Tanrılardan oğurlayaraq insanın təkamülünün təməlini atır. Adəm ilə Havva kimi, o da, boyun əymədiyi üçün cəzalandırılır. Fəqət peşman olub əfv diləməz. Əksinə, qürurla belə deyər: "Tanrıların itaətkâr xidmətçisi olmaqdansa, bu qayaya zəncirli qalmağı üstün tutaram."

    İnsan, itaət etməmə hərəkətləriylə təkamülü davam etdirdi. Ruhi inkşafı ancaq vicdanları ya da inancları istiqamətində hərəkət edən və kənar/xarici güclərə (iqtidarlara) "xeyr" demək cəsarətini göstərən insanlar olduğu üçün mümkün ola bilməzdi, fəqət eyni vaxtda zehni inkşafı da boyun əyməmək bacarığına bağlıydı. Yeni düşüncələri susdurmağa çalışan aftoritetlərə və hər hansı bir dəyişikliyin saçma və lazımsız olduğunu iddia edən oturuşmuş düşüncələrə boyun əyməməklə gerçəkləşirdi bütün bunlar.

   İtaət etməmək bacarığı necə insanlıq tarixinin başlanğıcını təşkil edirsə, itaət də daha əvvəl söylədiyim kimi, insanın tarixini gözəl sona çatdıra bilər. Simvolik ya da şeirvari danışmıram. İnsan nəslinin yer yuvarlağı üzərindəki sivilizasiyanı, hətdâ bütün həyatı, gələcək beş-on il içində yox etmə ehtimalı ya da bəlkə imkânı var. Belə bir davranış heç bir ağla uyğunluq göstərmir. Amma gerçək budu ki, biz Atom Dövrü'ndə yaşayarkən, insanların çoxluğunu iqtidarda olanların çoxu daxil duyğusal olaraq hələ də Daş Dövrü'ndə yaşıyırlar. Riyaziyyatımız, göy və təbiət elmlərimiz iyirminci əsrdəykən, siyasət, dövlət və cəmiyyətlə əlaqəli düşüncələrimizin çoxu, elm dövrünün çox gerisində qalmaqdadır. Əgər insanlıq özünə qıyarsa bu, bəzı kimsələrin onlara ölümcül düymələrə basmalarını əmr edənlərə itaət edəcəkləri üçün olacaq. O kiflənmiş qorxu, nifrət və acgözlülük kimi hərisliklərə, xüsusiylə dövlətin hakimliyi və milli şərəf kimi köhnəlmiş klişelərə boyun əyəcəkləri üçün. Sovet liderləri inqilablar haqqında çox danışırlar, biz "azad dünya"dakılar isə, azadlıq haqqında bol kisədən danışırıq. Ancaq onlar da, biz də itaətsizliyi daşındırırıq. Sovetlər Birliyi'ndə açıq şəkildə və güc işlədərək, azad dünyada da örtülü formada və daha hiyləgərliklə əminlik üsullarıyla edilir bu.

   Fəqət, demək istəmirəm ki, itaətsizliyin hamsı bir ləyaqət və itaətin hamsı da pis bir xüsusiyyətdir. Belə bir görüş, itaət ilə itaətsizlik arasındakı diyalektik əlaqəsini bilməzlikdən gələcək. Uyulan prinsiplərlə uyulmayanlar bağlı olayan vaxt, bir prinsipə itaət hərəkəti, istər-istəməz onun ziddinə itaətsizlik hərəkəti (və qarşılıqlı olaraq digər istiqamətdə) olur. Antigone bu ikiliyin klâssik bir nümunəsidir. Dövlətin insanlıqdan kənar qanunlarına itaət etməklə, Antigone, insanlığın qanunlarına istər-istəməz itaətsizlik etmişdir. Əgər ikinciyə itaət etsəydi, bu dəfə də ilkinə baş qaldırmış olacaqdı. Dini inanclar, azadlıq və elm uğruna çox əzab çəkən və bu uğurda ölənlərin hamsı, insanlığın və ağlın qanunlarına uymaq üçün, onları susdurmaq istəyənlərə baş qaldırmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Bir kimsə yalnız itaət göstərib, itaətsizlik edə bilmirsə bir kölədir; əgər yalnız itaətsizlik göstərib, heç itaət etmirsə, bir üsyankârdır (inqilabçı deyil). Belə birisi hirs, xəyal qırıqlığı və peşmanlıqla hərəkət edər, amma heç bir vaxt bir inanc ya da prinsipə görə etməz.

   Bununla birgə, bir qavrayış qarışıqlığını önləmək üçün, vacib bir məhdudlaşdırıcı səciyyələndirmə edilməlidir. Bir adama, quruma ya da gücə itaət (kənar qanuna uyma), boyun əymədir. Bu qənaət muxtariyyətimdən (iç qanundan) vaz keçib, bir kənar iradə ya da qərarı özümünkünün yerinə qəbul edişimi bəlli edir. Öz ağıl və inancıma uymağım (iç qanuna uyma / muxtar itaət) isə bir boyun əymə deyil, təsdiq etmə hərəkətidir. İnancım və qərarım, iddia etdiyim kimi mənə aiddisə, mənim parçamdır. Başqalarının mühakimələrindən çox onların ardınca gedsəm, özüm olaram. Beləcə itaət kəlməsi, sadəcə məcaz mənasıyla və "kənar qanuna uyma" vəziyyətindəykən tamamiylə fərqli bir mənada da istifadə edilə bilər.

   Ancaq bu ayrım, hələ də iki səciyyələnməyə daha ehtiyac duyar ki, bunlardan biri vicdan, o biri də aftoritet anlayışıyla əlaqəlidir. Vicdan kəlməsi bir-birindən olduqca ayrı iki faktı ifadə etmək üçün istifadə edilməkdədir. Biri, bizim məmnun etmək istədiyimiz və əsəbləşməsindən qorxduğumuz bir aftoritetin içimizə yerləşmiş səsi olan "aftoritar vicdan"dır. Bu aftoritar vicdan, insanların çoxunun vicdanlarına riayət etdikləri vaxt yaşadıqları şeydir. Bu, eyni zamanda Freud'un sözünü etdiyi və "Süper Eqo/Üst Mən" adını verdiyi vicdandır. Bu Üst Mən, ata qorxusuyla, oğulun mənimsədiyi əmr və qadağaları təmsil edər. Bir də aftoritar vicdandan ayrı olan "insani vicdan" vardır. Bu, insan növünün hər üzvündə var olan daxili səsdir və xarici(kənar) cəza və mükafatlardan azaddır. İnsani vicdan, nəyin insanca və nəyin insanlığa zidd, nəyin həyata yararlı və nəyin zərərli olduğu haqqında intuisiya yoluyla bizi xəbərdar edir. Bu vicdan, bizim bir insan olaraq funksiyalarımızı yerinə yetirməyimizə yarayar. Eyni zamanda bizi özümüzə çağıran, insanlığa dəvət edən içimizin səsidir.

   Aftoritar vicdan (Üst Mən), içimizə girmiş olsa belə, əslində xaricimizdə olan bir gücə itaətdir. Şüurlu olaraq öz vicdanımızın gərəyini etdiyimizə inanmağımıza rəğmən əslində bir kənar gücün prinsiplərini udmuş vəziyyətindəyik. Sırf insani vicdanla Üst Mən'in uyğun olduğu xətasına düşməyə görə mənimsənilən aftoritet, üzərimizdə olduqca təsirli olur. "Aftoritar vicdan"a itaət, bütün kənar düşüncə və güclərə itaətdə olduğu kimi, özü olmaq və özünü mühakimə etmə bacarığı olan "insani vicdan"ı zəyiflədər.

   Digər tərəfdən, başqa birinə itaətin sırf bu səbəblə boyun əymək olduğu yolundaki inancı, "ağla uyğun" və "ağla zidd" aftoritetlərin ayırd edilməsi yoluyla dəyərləndirmək lazımdır. Ağla uyğun aftoritetə bir nümunə, şagirdlə müəllimin münasibətində; ağla zidd aftoritetə nümunə də, köləylə sahibinin münasibətində ola bilər. Hər iki əlaqə də, emr verən adamın aftoritetinin qəbul edilməsi əsasına dayanır. Ancaq təsir və nəticə axışına baxanda, bunların tamamiylə dəyişik formalarda olduqları anlaşılır.

   İdeal vəziyyətdə, müəllimlə şagirdinin maraqlandıqları şeylər (çıxarları) eyni istiqamətdə olur. Müəllim əgər şagirdini irəlilətməkdə başarılı olarsa qane olar; başara bilməmişsa, uğursuzluq özünə və şagirdinə aiddir. Digər tərəfdən kölə sahibi, köləni istifadə edə bildiyi qədər istifadə etmək istəyir. Ondan nə qədər çox yararlana bilirsə, o qədər qane olur. Bu sırada kölə əsgərî bir xoşbəxtliyi əldə edə bilmək üçün çırpınır. Köləylə sahibinin çıxarları ziddir, çünki biri üçün nemət olan, digəri üçün talehsizlikdir. Sahibin köləyə üstünlüyünün, ikisi üçün ayrı mənaları var: Sahibə görə, aftoriteti altındaki adamı bəlli etmək üçün lazım olan şərt olan üstünlük əlaqəsidi, köləyə görə onun istismar olunmasını doğuran şərtdir.

   Bir başqa ayrım da buna paraleldir; ağılcı aftoritet ağla uyğundur. Çünki istər bir müəllimin əlində olsun, istər təcili bir vəziyyətdə əmrlər yağdıran bir gəmi kapitanının əlində , aftoritet, ağlın adına iş görər. Ağıl da kosmoloji olduğuna görə, boyun əymədən bunu qəbul etmək mümkün ola bilər. Ağla zidd aftoritet isə ya təlqində olmaq ya da güc işlətmək məcburiyyətindədir, zira qarşı çıxmaq fürsəti olan heçkim, özünün istismar olunmasına seyirci qalmaz.

   İnsan nə üçün itaətə bu qədər uyumludur və itaətsizlik etməyi nə üçün bu qədər çətindir? Çünki dövlətə, kilsəyə və cəmiyyətə uyğun addımladığım müddətdə, özümü güvənli və qoruma altında hiss edərəm. Əslinə baxsanız hansı gücə ayaq uydurduğumun bir o qədər fərqi yoxdur. Bu güc, hər zaman bu vəya başqa şəkildə güc işlədən və əsassız formada hər şeyə gücü çatma iddiasında olan bir qurum və ya insanlardır. İtaətim, məni qulluq etdiyim gücün bir parçası halına gətirir, beləcə özümü daha güclü hiss edərəm. Heç xəta etmərəm, çünki mənim qərarlarımı o verir, yalnız qalamaram, çünki məni daima izləyir; günah işləmərəm, çünki bunu etməyimə heç icazə verməz və günah işləmiş olsam belə, bunun cəzası sadəcə o güce geri dönməkdən ibarətdir.

   İtaətsizlik etmək üçün bir şəxs yalnız qala biləcək, xəta edə biləcək və günah işləyə biləcək cəsarətə sahib olmalıdır. Fəqət yalnızca cəsarət yetməz. Cəsarətin ölçüsü, adamın inkişafına bağlıdır. Bir adam ana qucağından və ata buyruqlarından özünü sıyıra bilmiş və tam olaraq gəlişmiş bir fərd olaraq ortaya çıxmış və özü üçün duyma və düşünmə bacarığını qazanmışsa, ancaq belə bir vəziyyətdə özündən daha qüdrətli olan birinə "xeyr" deyə bilər, itaətsizlik edə bilər.

   Bir şəxs güc sahiblərinə "xeyr" deməyi öyrənib, onlara itaətsizlik edərək də azad ola bilər. Ancaq yalnızca itaət etməmə bacarığı azadlığın yeganə şərti deyildir; çünki azad olmaq da itaət etməməyin şərtidir. Əgər mən azad olmaqdan qorxuramsa, "xeyr" demək cəsarətini göstərə bilmərəm. Gerçəkdən də, azadlıq və itaət etməmək bacarıqları bir-birindən ayrıla bilməz. Bundan dolayı da, azadlığı tərifləyən ancaq itaətsizliyi rədd edən heç bir cəmiyyət, siyasi və dini sistem reallığı deyə bilməz.

    Güclü olana "xeyr" deməyin və itaət etməmək cəsarətini göstərməyin bu qədər çətin olmasının daha bir səbəbi var. İnsanlıq tarixinin böyük bölümündə itaət ləyaqətlə, itaətsizlik də günahla uyğun qəbul edilmişdir. Bunun səbəbi də sadədir: İndiyə qədər tarix boyunca adətən bir azlıq, çoxluğa hakim olmuşdur. Həyatdaki yaxşı və gözəl şeylərin çox az kimsəyə çatması və çoxluğa da sadəcə qırıntıların qalması, bu qaydanı yaratmışdır. Az sayda kimsə yaxşı və xoş şeylərin dadını çıxarmaq və bunan da artıq, çoxluq olanların onlara xidmət etməyini və onlar üçün çalışmasını istəmişsədə, bunun bir şərti vardı: Sayca çox olanların, itaəti öyrənməkləri lazım idi. Şübhə yoxdu ki itaət, sadəcə güc işlədərək də təmin edilə bilər. Fəqət bu yolun bir çox məhzuru(zərərləri) vardır. Çoxluğun da azlığı günlərin birində eyni şəkildə güc işlədərək aşağı salacağı vəziyyətinə gəlmə ehtimali, daimi bir təhdiddir. Üstəlik ancaq qorxunun yaratdığı itaət ilə edilməyən bir çox iş də var. Buna görə sadəcə zor-işgəncə qorxusundan qaynaqlanan itaətin, insanın içindən qaynaqlanan bir itaətə çevrilməsi lazımdır. Sadəcə itaətsizlikdən qorxmaq yerinə, insan itaət etmək istəməlidi, hətdâ buna ehtiyac duymalıdır. Bunun reallaşması üçün, güclü olanın "mütləq yaxşı"nın və "mütləq ağıllı"nın xüsusiyyətlərini təqlid etməsi, "hər şeyi bilən" halına gəlməsi lazımdır. Bu olarsa, güclü olan (iqtidarda olan) itaətsizliyin günah, itaatin də savab olduğunu açıqlaya bilər. Belə bir vəziyyətdə, sayda çox, gücdə zəyif olanlar itaəti, itaətin yaxşı olduğu üçün mənimsəyər, itaətsizlikdən də pis olduğu üçün nifrət edərlər. Qorxaq olduqları üçün, bu qərarları dolayısı ilə özlərindən diksinməkdən də qurtularlar. Luther'dən on doqquzuncu əsrə qədər insanlar, açıq və ortada olan aftoritetlərlə maraqlanırdılar. Luther, papa və prinslər ona (aftoritetə) dəstək verirlər; orta sinif, işçilər və fîlosoflarsa bu meyli insanların içindən söküb atmaq istəyərdilər. Həm dövlətdəki, həm də ailədəki aftoritetə qarşı mücadilə, aydınlanma dönəmi filosoflarının və elm adamlarının bəlli xüsusiyyəti olan intellektual ruh halından ayrı düşünülə bilməz. Bu "tənqidi ruh halı", bir ağla inanc halıydı və eyni zamanda ənənələrə, boş inanclara, adətə və iqtidara dayanan hər sözə və düşüncəyə qarşı şübhə etmək deməkdi. "Sapere aude" (ağıllı olmaq cəsarətini göstər) və də "komnibus est dubitandum" (kütlənin içində ən azı bir adam şübhə etməlidi) deyimləri, bu fikri çok yaxşı izah edirdi. "Xeyr" demək bacarığının önünü açıb, onu təşvik edən də, məhz bu axımdı.

   Adolf  Eichmann iddiası(dava) vəziyyətimizi xeyli yaxşı bir formada xülasəsin verməkdədir. Bu iddianın, Qüds'dəki məhkəmə salonunda onu suçlayanların maraqlandıqlarından daha çox böyük bir önəmi var. Eichmann qurumlaşmış insanın və qadın, kişi, uşaq, bütün insanları bir rəqəm olaraq görən yadlaşmış bürokratın simvoludur. Bu tərəfdən özümüzü Eichmann'da görə bilərik. Fəqət onunla əlaqəli ən ürpərtici şey, bütün hadisələr öz qəbul və etiraflarına dayanaraq ortaya sərildikdən sonra belə, tam bir inanclı qəlblə suçsuz olduğunu irəli sürə bilməsidir. Açıq görülürdü ki, eyni vəziyyətlərdə qarşılaşsaydı, yenə eyni şeyləri edəcəkdi. Həmçinin bizlər də eyni şeyi edəcəkdik və edirik də.

    Qurumlaşmış insan ya da qurum insanı, itaət etməmək bacarığını itirmişdir; hətda bir itaət hərəkəti içində olduğunun belə fərqində deyildir. Tarixin bu kritik nöqtəsində, şübhə etmə, tənqid etmə və itaət etməmə bacarıqları, insanlığın sağlam bir gələcəyə sahib olması ya da sivilizasiyanın (mədəniyyətin) yox olması arasındakı yeganə fərq ola bilər.